Kościoły i cerkwie Sądecczyzny
Sądecczyzna to region szczególnie bogaty w zabytki architektury sakralnej. Naturalnie wkomponowane w beskidzki krajobraz liczne kościoły i cerkwie, zachwycają elegancją proporcji, bogactwem form i wysokiej klasy wystrojem wnętrz. Są świadectwem bogatej i niezwykłej historii regionu, w którym przenikały się wpływy różnych kultur i religii. Znajdziemy tu zarówno dobrze zapisane w dziejach Polski i Kościoła świątynie Starego i Nowego Sącza, jak i skryte w górskich dolinach perełki architektury drewnianej. Oto skromna część sztuki religijnej tego regionu.
Kościoły
Bazylika pw. św. Małgorzaty w Nowym Sączu – murowana; wzniesiona ok. poł. XIV w., wielokrotnie przebudowywana. Budowa gotycka z fragmentami barokowymi o częściowo zatartych cechach stylowych. Wyposażenie wnętrza bogate – późnorenesansowe i rokokowe. W ołtarzu głównym łaskami słynący włoski obraz typu Veraikon – tzw. Przemienienie Pańskie – z XV w.
Kościół parafialny pw. św. Rocha w Nowym Sączu – drewniany; z przeł. XVI i XVII w., jednonawowy o konstrukcji zrębowej. We wnętrzu świątyni polichromia z pocz. XVII w. przedstawiająca wizerunki świętych i błogosławionych z zakonu norbertanów oraz późnorenesansowy ołtarz główny z barokowym obrazem św. Rocha.
Kościół pw. śś. Andrzeja Świerada i Benedykta Pustelnika w Tropiu – murowany; z poł. XI w. – budowla romańska, najstarszy kościół na Sądecczyźnie. Wewnątrz: fresk przedstawiający popiersie węgierskiego władcy św. Stefana, gotycka rzeźba Zmartwychwstałego i XV-wieczny obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, ze św. Barbarą i św. Katarzyną, barokowe przedstawienie patronów świątyni z 1626 r. W latach 1563-1603 pełnił funkcję zboru kalwińskiego.
W pobliżu kościoła znajduje się tzw. pustelnia św. Świerada – licząca ok. 250 lat kaplica wybudowana w miejscu, w którym wg świadectwa Jana Długosza, wiódł pustelniczy żywot Świerad.
Zespół klasztorny ss. Klarysek w Starym Sączu – związany ze św. Kingą – założycielką i fundatorką klasztoru i kościoła. Najstarsze, gotyckie partie świątyni pochodzą z XIII w., pozostałe, barokowe, z przełomu XVII i XVIII w. Wewnątrz wyposażenie z różnych okresów – od gotyku do XIX w.: stiukowa dekoracja z 1696 r. autorstwa Baltazara Fontany, ambona z 1671 r. o bogatej dekoracji snycerskiej oraz rzeźba św. Kingi z 1470 r. W nawie pochowana jest królowa Jadwiga – żona Władysława Łokietka. Obecny budynek klasztoru wzniesiono w latach 1601-1604 i otoczono murem z warowną basztą. Przechowuje się tutaj dzieła sztuki: relikwiarzowy obraz najświętszej Marii Panny z XV w., słynny obraz „Misericordia Domini” z 1470 r., psałterze z XIII w., rękopis dzieła Jana Długosza z 1473 r.
Kościół pw. Najświętszego Imienia Marii Panny w Ptaszkowej – drewniany; wzniesiony w 1555 r. jako jednonawowa świątynia o konstrukcji zrębowej. We wnętrzu gotycka rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem, tzw. „Madonna ze słonecznikiem” z ok. 1420 r. W kruchcie południowej zachowane fragmenty malowideł barokowo-ludowych ze scenami starotestamentowymi z 1795 r. oraz resztki malowideł patronowych z XVI w. Stąd wywodzi się – prezentowana od kilku lat w Muzeum Okręgowym w Nowym Sączu – „Modlitwa w Ogrojcu” dłuta Wita Stwosza (ok. 1490 r.).
Kościół pw. Narodzenia Najświętszej Marii panny w Krużlowej – drewniany, z pierwszej poł. XVI w.; jednonawowy o konstrukcji zrębowej; cenna polichromia z ok. 1520 r. Wyposażenie kościoła: ołtarz główny z otoczonym miejscowym kultem obrazem typu veraikon, kopia słynnej gotyckiej rzeźby Madonny z Krużlowej z ok. 1410 r. (oryginał w Muzeum narodowym w Krakowie), barokowa rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego, krucyfiks z ok. 1520 r.
Kościół pw. św. Jakuba w Podegrodziu – murowany, trzynawowy, zbudowany w latach 1830-1835. Z II poł. XVII w. pochodzą barokowe organy marmurowa chrzcielnica. Zabytki te świadczą o istnieniu wcześniejszego kościoła – parafia w Podegrodziu wzmiankowana jest w źródłach już w XV w.
Kościół pw. św. Marcina i kaplica św. Anny w Mogilnie – kościół drewniany, pochodzący z przełomu XVII i XVIII w. Obok znajduje się kaplica św. Anny, prawdopodobnie z 1558 r. Wewnątrz – rokokowy ołtarz z obrazem Ukrzyżowania z 1703 r. i drewnianą rzeźbą Chrystusa z XVIII w.
Kościół pw. Matki Boskiej Różańcowej w Przydonicy – drewniany; z pierwszej poł. XVI w.; jednonawowy o konstrukcji zrębowej. Cenne wyposażenie z XV-XIX w. W prezbiterium XVI-wieczna polichromia, rokokowy ołtarz główny z XVIII w. z łaskami słynącym obrazem Matki Boskiej pocieszenia z XVII w., ołtarze boczne z tryptykami – gotyckim (XV w.) i gotycko-renesansowym (XVI w.).
Kościół pw. św. Mikołaja w Moszczenicy Niżnej – drewniany XVI-wieczny kościół orientowany. Wyposażenie stanowią m.in.: gotycki obraz św. Zofii z córkami z 1480 r., późnogotycki (XVI w.) krucyfiks na belce tęczowej, ołtarz główny późnorenesansowy z XVII w. z barokowym ołtarzem św. Mikołaja. Przed kościołem usytuowana jest wolno stojąca drewniana dzwonnica, zbudowana na przełomie XVIII i XIX w.
Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Podolu – drewniany; z pocz. XVI w. Ołtarz główny w formie manierystycznego tryptyku z drugiej poł. XVI w. W polu środkowym znajdują się obrazy z XIX w. – Matka Boska z Dzieciątkiem oraz Ukrzyżowanie; na skrzydłach bocznych przemalowane, renesansowe obrazy śś. Piotra i Pawła; w górnej kondygnacji obraz św. Trójcy. W nawie dwa barokowe ołtarze boczne, dwukondygnacyjne, z drugiej poł. XVII w.
Kościół pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Grybowie – murowany, z cegły i piaskowca, trzynawowy o zróżnicowanym stylowo wystroju wnętrza. Zbudowany na miejscu starej świątyni w latach 1909-1914. Warto zobaczyć tryptyk ze sceną Wniebowzięcia NMP pośrodku oraz obrazy patronów świątyni po bokach.
Kościół pw. Imienia Najświętszej Marii Panny w Chomranicach – orientowany kościół drewniany o konstrukcji zrębowej, wzniesiony z fundacji S. Krzesza w latach 1691-1692; oszalowany, z murowanym przedsionkiem. W zakrystii zachowana polichromia ornamentalna z 1767 r. Wyposażenie świątyni głównie barokowe i rokokowe – m.in. ołtarze z XVII i XVIII w. W ołtarzu głównym znajduje się cudowny obraz Matki Boskiej Chomranickiej.
Kościół pw. Najświętszej Marii Panny na Górze Just – drewniany, zbudowany w II poł. XVII w., może być na miejscu starszej świątyni. Obecny kościół, nieznacznie powiększony w XVIII w., to budowla o konstrukcji zrębowej. Wewnątrz na uwagę zasługują: ołtarz główny z XVII w. z XVI-wiecznym obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej (Juściańskiej) oraz ludowo-barokowy obraz św. Justa z 1677 r.
Kościół pw. św. Bartłomieja w Zbyszycach – murowano-drewniany, gotycki (poł. XV w.), jednonawowy. Unikalny zabytek sakralnego budownictwa obronnego (w ścianach bocznych zachowane otwory strzelnicze). Wyposażenie świątyni: w prezbiterium polichromia figuralna i ornamentalna z przełomu XVI i XVII w., późnobarokowy ołtarz główny z XVIII-wiecznym obrazem Matki Boskiej Łaskawej.
Ołtarz Papieski na błoniach w Starym Sączu – drewniany, stylizowany góralsko. Postawiony dla potrzeb uroczystości kanonizacyjnej księżnej Kingi, która odbyła się 16 czerwca 1999 r. na błoniach gościł wtedy Papież Jan Paweł II. Projekt ołtarza wykonali: Zenon Andrzej Remi i Zenon Bartosz Remi. Po 2000 r. wokół ołtarza rozpoczęto budowę centrum pielgrzymowania.
Kościół pw. św. Marcina w Czarnym Potoku – drewniany, pochodzący z 1755 r. W 1906 r. gruntownie rozbudowany. Warto zobaczyć malowaną na desce pietę w ołtarzu głównym datowaną na 1648 r. Przedstawia Matkę Boską Bolesną zwaną „Madonną Czarnopotocką”. Obraz łaskami słynący został ukoronowany w 1999 r. koronami poświęconymi przez Papieża Jana Pawła II.
Cerkwie i synagogi
Synagoga w Nowym Sączu – budowla dziewięciopolowa o sklepieniu wspartym pośrodku na czterech kolumnach. Wzniesiono ją w XVIII w. na planie prostokąta, nakrywał ją wysoki, łamany dach. W XIX i XX w. synagoga została przebudowana. W czasie okupacji hitlerowskiej bożnica została zdewastowana. Obecnie, po remoncie w 1982 r. stanowi oddział Muzeum Okręgowego.
Cerkiew pw. śś. Kosmy i Damiana w Tyliczu – wzniesiona w latach 1738-1744 na potrzeby ludności łemkowskiej. Obecnie jest to budowla trójdzielna, o konstrukcji zrębowej, pokryta gontem, z wieżą szeroką o pochyłych ścianach. Wewnątrz ornamentalna i figuralna polichromia z 1938 r. nawiązująca do 950-lecia Chrztu Rusi. Na uwagę zasługują tzw. kryłosy, pomieszczenia dla śpiewaków, bardzo rzadkie dla budownictwa łemkowskiego.
Cerkiew pw. św. Michała Archanioła w Dubnem – drewniana, zbudowana w 1863 r. na miejscu wcześniejszej spalonej świątyni. Budowla o konstrukcji zrębowej, jednonawowa, trójdzielna. Na szczególną uwagę zasługuje barokowa ikona Ukrzyżowanie i Złożenia do Grobu oraz rokokowo-klasycystyczny ikonostas.
Cerkiew pw. św. Jakuba w Powroźniku – powstała w latach 1604-1606 i jest jedną z najstarszych na tym terenie. Budowla drewniana o konstrukcji zrębowej, trójdzielna, jednonawowa. Elewacja zewnętrzna i dach pokryte są gontem. Warto zobaczyć unikatową polichromię figuralną z 1637 r., barokowy ikonostas, XVII-wieczną ikonę Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Od 1951 r. świątynia służy jako kościół rzymskokatolicki.
Cerkiew pw. św. Dymitra w Szczawiku – zbudowana w 1841 r. na miejscu starej świątyni. Budowla drewniana, o konstrukcji zrębowej, z wieżą o charakterze słupowym; trójdzielna, jednonawowa. Po wysiedleniu ludności łemkowskiej w latach 1945-1947 świątynia została przemianowana na kościół rzymskokatolicki.
Cerkiew pw. Zaśnięcia Bogurodzicy w Andrzejówce – zbudowana w 1864 r. na miejscu starszej świątyni. Budowla drewniana, oszalowana, o konstrukcji zrębowej; dach namiotowy z cebulastymi kopułami, kryty blachą. Na uwagę zasługuje późnobarokowy ołtarz z XVIII w. oraz ślady malowanego fryzu arkadowego.
Cerkiew pw. św. Michała Archanioła w Żegiestowie – zbudowana w latach 1917-1925, murowana, na planie krzyża greckiego. Wyposażenie cerkwi tworzą pozostałości po starszej świątyni: feretrony z ludowymi ikonami z 1784 r., kielich barokowy z XVIII w. oraz rzeźbiony lichtarz paschalny z przełomu XVIII i XIX w. Od schyłku lat 40. ubiegłego wieku, świątynia służy jako kościół rzymskokatolicki pw. św. Anny i Michała Archanioła.
Cerkiew pw. św. Dymitra w Boguszy – zbudowana w 1858 r.; drewniana, o konstrukcji zrębowej, trójdzielna. Polichromia ścienna wnętrza o motywach architektonicznych, pochodzi z XIX w. Dwa barokowe ołtarze boczne i polichromowana ambona pochodzą z XVIII w., reszta wyposażenia z wieku XIX. Obecnie jest to kościół rzymskokatolicki.
Szlakiem cerkwi
CERKIEW GRECKOKATOLICKA P.W. OEW PIOTRA I PAWŁA w Krynicy Zdroju
Zbudowana została w latach 1872 – 1857 r. tradycji cerkiewnej, murowany z cegły i kamienia, częściowo otynkowany. Cerkiew ta jest jednonawowa z transeptem, którą wieńczy węższe presbiterium z przylegającą do niego zakrystią. Budynek wieńczy dach siodłowy z siedmioma baniastymi wieżyczkami ze ślepymi latarniami. Frontowa wieża nakryta jest baniastym hełmem z latarnią otoczoną z dwóch stron dwoma mniejszymi przybudówkami zwieńczonymi podobnie jak wieża główna. Całość kryta jest blachą. Z zabytków cerkiewnych zachowały się cztery ołtarze boczne z XIX wieku.
CERKIEW PRAWOSŁAWNA P.W. OEW. RÓWNEGO APOSTOŁOM KSIĘCIA WŁODZIMIERZA w Krynicy Zdroju
Zbudowana w latach 1983 – 1996 z cegły w tradycji budownictwa cerkiewnego. Wewnątrz ikonostas oraz kilka ikon. W przedsionku zabytkowy obraz ze sceną sądu Chrystusa oraz wyciętą w drewnie sceną „Ukrzyżowania” pochodzącą prawdopodobnie ze zwieńczenia ikonostasu.
KAPLICA PRZEMIENIENIA – Góra Parkowa
Kaplica zbudowana w 1831 roku ze składek kuracjuszy zebranych w latach 1825 – 1830. Został w niej umieszczony obraz przemienienia pańskiego ofiarowany przez biskupa tarnowskiego Zieglera. Obiekt przechodził różne koleje losu. Obecnie poświęcony jest Matce Bożej Częstochowskiej. W miejscu tym należy zwrócić uwagę na rosnące okazy sosny czarnej oraz piękne stare głogi.
CERKIEW P.W. OPIEKI NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY w Krynicy Zdroju
Zbudowana w latach 1887 – 1888 w miejscu spalonej w 1796 r. cerkwi. Jest to budynek drewniany, konstrukcji zrębowej z kwadratową wieżą konstrukcji słupowej. Budynek wieńczą trzy baniaste kopuły ze ślepymi latarniami. Z wyposażenia cerkiewnego zachowało się jedynie barkowe XVIII w. tabernakulum z rzeźbionym tronem i wizerunek Chrystusa przy słupie oraz barokowo klasycystyczny lichtarz z XIX wieku.
CERKIEW GREKO – KATOLICKA P.W. OEW. KOSMY I DAMIANA – BEREST
Zbudowana została w 1842 r., w typie sakralnego budownictwa zachodnio – łemkowskiego. To budynek drewniany, konstrukcji zrębowej, z wieżą konstrukcji słupowej. Budynek wieńczą trzy baniaste wieżyczki ze ślepymi latarniami dodatkowo ozdobione kopułkami i kutymi krzyżami. Wnętrze nakryte kopulastymi sklepieniami pozornymi. Całość wyposażenia utrzymana została w tradycji cerkiewnej.
CERKIEW GREKOKATOLICKA P.W. MICHAŁA ARCHANIOŁA – POLANY
Wybudowana w 1820 r. w miejscu poprzedniej z 1667 r. w typie budownictwa zachodnio – łemkowskiego. Jest to cerkiew drewniana, zrębowa z wieżą konstrukcji słupowej o pochyłych ścianach z izbicą i babińcem. Całość wieńczą trzy baniaste wieżyczki ze ślepymi latarniami. W dobrym stanie zachował się ikonostas regencyjno – rokokowy z XVIII wieku i barokowa ambona z 1700 roku.
CERKIEW GREKO – KATOLICKA P.W.OEW. KOSMY I DAMIANA – PIORUNKA
Zbudowana w 1789 r. w typie sakralnego budownictwa zachodnio – łemkowskiego. Jest drewniana, trójdzielna, jednonawowa, konstrukcji zrębowej z wieżą o konstrukcji słupowej. Całość wieńczą trzy baniaste kopuły. Wewnątrz zachowany został wystrój cerkiewny. Wnętrze nakryte sklepieniami zwierciadlanymi. Najstarszym, a zarazem w całości zachowanym zabytkiem jest rokokowy ikonostas z XVIII w.
CERKIEW GREKO – KATOLICKA P.W. OEW. PARASKIEWY – CZYRNA
Budowla z 1892 r. w typie zachodnio – łemkowskim. To budynek trójdzielny, jednonawowy, z wieżą słupową. Cały budynek jest konstrukcji zrębowej, zbudowany z drewna, szalowany. Dach nad presbiterium siodłowy, nad nawą kopuła zakończona wieżyczka z latarnią i baniastym chełmem. Wnętrze utrzymane częściowo w tradycji cerkiewnej
CERKIEW GREKO – KATOLICKA P.W. OEW. MICHAŁA ARCHANIOŁA MOCHNACZKA NIŻNA
Cerkiew z 1846 r. w typie budownictwa zachodnio – łemkowskiego. Budynek konstrukcji zrębowej z wieżą konstrukcji słupowej zwężającą się ku górze z nadwieszoną izbicą. Dach namiotowy, kryty blachą. Całość wieńczą trzy wieżyczki ze ślepymi latarniami. Najstarszym zabytkiem w całości zachowanym jest barokowo – klasyczny ikonostas z przełomu XVII/XVIII w.
CERKIEW GREKO – KATOLICKA P.W. JANA EWANGELISTY – MUSZYNKA
Zbudowana w 1689 r. częściowo odnowiona w XVIII wieku. To budynek drewniany konstrukcji zrębowej, trójdzielny, jednonawowy. Dachy nad nawą i presbiterium łamane, nad babińcem siodełkowe, zwieńczone baniastą wieżyczką ze ślepą latarnią. Wyposażenie wnętrz cerkiewne.
CERKIEW GREKO – KATOLICKA P.W. OEW. KOSMY I DAMIANA – TYLICZ
Zbudowana w latach 1738 – 1744 r. w typie sakralnego budownictwa zachodnio – łemkowskiego. To budynek trójdzielny, jednonawowy z wieżą konstrukcji słupowej podbita gontem. Cerkiew w całości jest drewniana o konstrukcji zrębowej. Wieńczą ją trzy wieżyczki z baniastymi hełmami. Wnętrza cerkiewne. Najstarszym elementem jest ikonostas późnobarokowy z elementami współczesnymi.
